DUŻE ZMIANY W PRAWIE SPADKOWYM – W TYM DZIEDZICZENIU!

Rok 2023 przynosi liczne zmiany w zakresie przepisów spadkowych - ustawodawca zdecydował się aż na dwukrotną nowelizację Prawa spadkowego.

Pierwsza faza zmian została wprowadzona na mocy ustawy z dnia 26 stycznia 2023 r. (Dz.U.2023.326) i koncentrowała się głównie na wprowadzeniu do Prawa spadkowego instytucji tzw. fundacji rodzinnej. Jak wskazano w zmienionych przepisach, fundacji rodzinnej ustanowionej przez spadkodawcę w testamencie przyznano zdolność do dziedziczenia pod warunkiem, że zostanie ona wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu (art. 927 § 3 k.c.). Niemniej ważne jest to, że pojawienie się nowej konstrukcji prawnej wymusiło również wprowadzenie odpowiednich zmian w poszczególnych przepisach dotyczących zachowku. W konsekwencji uzyskanie lub brak świadczeń od fundacji rodzinnej, bądź mienia w związku z jej rozwiązaniem, będzie miało wpływ na ustalenie przysługującego uprawnionej osobie zachowku.

Nowelizacja objęła także instytucję zrzeczenia się dziedziczenia określoną w art. 1048 k.c. Twórcy zmian wprowadzili do wskazanego przepisu § 2 i § 3 doprecyzowujące sytuację zrzeczenia się dziedziczenia tylko względem samego zachowku i wprowadzające domniemanie w związku ze zrzeczeniem się dziedziczenia na korzyść innej osoby.

Wskazane powyżej zmiany weszły w życie w dniu 22 maja 2023 r.

***

Kolejny pakiet zmian w Prawie spadkowym został wprowadzony ustawą z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.2023.1615). Na mocy nowych przepisów dojdzie m.in. do rozszerzenia przesłanek dotyczących niegodności dziedziczenia, ograniczona zostanie ustawowa grupa osób uprawnionych do dziedziczenia, czy zmianie ulegnie procedura przyjmowania lub odrzucania spadku w wypadku osób pozostających pod opieką (np. małoletnich).

Niegodność dziedziczenia

Art. 928 k.c. traktujący o niegodności dziedziczenia, wraz z wejściem w życie znowelizowanych przepisów, zostanie wzbogacony o dwie dodatkowe przesłanki, których ziszczenie się może spowodować, że dziedziczenie wobec spadkobiorcy będzie wyłączone.

Pierwszą z nich jest uporczywe uchylanie się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową.

W ramach kolejnej wskazuje się również na spadkobiorcę, który uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Jak zaznaczyli twórcy nowelizacji powszechnie nieakceptowane są zdarzenia, w następstwie których majątek spadkodawcy otrzymuje osoba, która swoim karygodnym, często nacechowanym złą wolą, zaniechaniem uniemożliwiała za życia spadkodawcy zaspokojenie jego podstawowych potrzeb życiowych. Jednocześnie podkreślono, że w projektowanym pkt. 5 art. 928 § 1 k.c. zawierającym katalog okoliczności wskazujących na uporczywe uchylanie się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą celowo posłużono się zwrotem „w szczególności”, dzięki czemu sąd in casu będzie mógł ocenić dbałość spadkobiercy o spadkodawcę.

Ograniczenie kręgu spadkobierców ustawowych

Następną zmianą, którą wprowadza omawiana nowelizacja jest zawężenie ustawowej grupy osób uprawnionych do dziedziczenia. Rozwiązanie to ma ograniczyć wpływ spraw do sądów w przedmiocie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku,
czy spraw o złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku, a także pozwoli na lepsze odzwierciedlenie więzi faktycznie panujących w rodzinie spadkodawcy.

Obecna treść art. 934 § 1 k.c. rozstrzyga, że w braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy. Gdy któreś z dziadków nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy przypada jego zstępnym będącymi często bardzo odległą dla spadkodawcy rodziną, z którą nie otrzymywał on faktycznego kontaktu (np. cioteczne lub stryjeczne wnuki). Warto też podkreślić, że dotychczasowe szerokie zakreślenie grupy spadkobierców ustawowych negatywnie wpływało na czas trwania postępowań sądowych w przedmiocie spadku, co wynikało z konieczności poszukiwania dalekich krewnych zmarłego.

Nowe przepisy zakładają ograniczenie grupy ustawowo uprawnionych do dziedziczenia do dzieci dziadków, czyli rodzeństwa rodziców spadkodawcy, oraz dzieci tego rodzeństwa, czyli rodzeństwa ciotecznego lub stryjecznego spadkodawcy. Podkreślenia wymaga, że opisana zmiana w żadnym stopniu nie wpływa na dziedziczenie testamentowe, wobec czego spadkodawca wciąż będzie mógł powołać do spadku dalekich krewnych.

Oświadczenia o przyjęciu/odrzuceniu spadku

Ostatnią ze zmian wprowadzonych ustawą nowelizującą z dnia 28 lipca 2023 r. jest modyfikacja procedury dotyczącej składania oświadczeń o przyjęciu, odrzuceniu spadku, a także uchylenia się od ich skutków (art. 1015 k.c. i art. 1019 k.c.). Zgodnie z proponowanymi zmianami, dla zachowania sześciomiesięcznego terminu na złożenie oświadczenia o przyjęciu, odrzuceniu spadku wystarczające jest złożenie w czasie jego biegu wniosku do sądu o odebranie takiego oświadczenia.

Zdecydowano się także, wobec niejednolitego poglądu orzecznictwa, na uregulowanie przypadku, w którym dla złożenia oświadczenia jest wymagana uprzednia zgoda sądu opiekuńczego. Od momentu wejścia w życie nowych przepisów bieg terminu na złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku będzie podlegał zawieszeniu na czas trwania postępowania sądowego w przedmiocie wyrażanie zgody na złożenie oświadczenia. Powyższe zapobiegnie występowaniu sytuacji, w których spadkobierca (często małoletni) przyjmuje spadek z dobrodziejstwem inwentarza (zgodnie z art. 1015 § 1 k.c.) na skutek upływu sześciomiesięcznego terminu, gdyż w tym czasie sąd opiekuńczy nie zdążył rozpoznać wniosku opiekunów w przedmiocie wyrażenia zgody na złożenie stosownego oświadczenia.

W wypadku, gdy oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem groźby lub błędu, w celu dochowania terminu na uchylenie się od jego skutków prawnych, także wystarczające będzie złożenie do sądu wniosku o odebranie stosownego oświadczenia w ustawowo zakreślonym okresie.

***

Opisane powyżej zmiany księgi czwartej Kodeksu cywilnego wchodzą w życie w dniu 15 listopada 2023 r. Ustawodawca jednocześnie określił, do jakich stanów faktycznych zastosowanie znajdują nowe przepisy (art. 11 ustawy z dnia 28 lipca 2023 r.):

• dodatkowe przesłanki z art. 928 § 1 pkt 4 i 5 k.c. stosuje się do zdarzeń stanowiących podstawę uznania za niegodnego dziedziczenia, zaistniałych po dniu wejścia w życie niniejszej ustawy;
• w wypadku spadków otwartych przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizacyjnej nie stosuje się przepisów ograniczających grupę spadkobierców ustawowych;
• jeśli termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku albo o uchyleniu się od skutków prawnych tego oświadczenia nie upłynął przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej, zastosowanie znajdują przepisy w nowym brzmieniu.

Na marginesie należy wspomnieć, że ustawa nowelizująca Prawo spadkowe wprowadza także odpowiednie zmiany w Kodeksie postępowania cywilnego oraz w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

***

Przedstawioną w niniejszym artykule nowelizację przepisów spadkowych należy uznać za reakcję ustawodawcy na występowanie rozbieżności orzeczniczych (np. w zakresie zawieszenia terminu na złożenie oświadczenia o przyjęciu, odrzuceniu spadku, gdy wymagana jest na to zgoda sądu opiekuńczego), jak również próbę wprowadzenia rozwiązań umożliwiające oddanie w wyższym stopniu faktycznej woli spadkodawcy (np. ograniczenie ustawowej grupy spadkobierców, czy rozszerzenie katalogu przesłanek wydziedziczenia).