Testament – jak uniknąć błędów i konfliktu w rodzinie?

Przepisy prawa spadkowego zostały tak napisane, aby majątek pozostawiany przez zmarłego zawsze został przez kogoś odziedziczony - najczęściej najbliższą rodzinę. Spadek będzie dziedziczony według tych zasad, jeżeli spadkodawca nie zdecyduje się na spisanie testamentu. Jednak poprzez jego sporządzenie spadkodawca już za życia może zadecydować, jakie będą przyszłe losy jego majątku.

1. Wstęp

Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Oznacza to, że testament jest jedynym przewidzianym przez prawo rozwiązaniem, pozwalającym na określenie przez spadkodawcę, komu ma przypaść spadek po nim, czyli kto jest spadkobiercą.

Spadkobierca to osoba, na którą przechodzą prawa i obowiązki zmarłego. Spadkobiercą musi być osoba żyjąca. Natomiast:

• jeżeli nie żyje spadkobierca ustawowy (np. córka zmarłego), dziedziczą najczęściej zamiast niego jego dzieci (np. wnuki zmarłego);

• jeżeli nie żyje spadkobierca testamentowy, to nie dziedziczą jego dzieci, lecz osobę taką w ogóle nie bierze się pod uwagę, zaś do dziedziczenia tej części spadku zastosowanie ma dziedziczenie ustawowe (czyli może mieć zastosowanie po zmarłym jednocześnie dziedziczenie testamentowe i ustawowe) – co bardzo ważne dzieje się tak, chyba że zmarły zastosował tzw. podstawienie, czyli wprost wpisał kto w razie śmierci/braku chęci czy możliwości dziedziczenia, wstępuje w miejsce takiego niedoszłego spadkobiercy testamentowego.

Najbardziej popularnymi testamentami, które dopuszcza polskie prawo, są zwykły testament ręczny oraz testament notarialny. Oprócz nich istnieją również inne formy testamentów, przy czym są one tak rzadko spotykane, że nie warto o nich nawet wspominać, może poza testamentem ustnym. Niniejszy wpis skoncentruje się na testamencie zwykłym pisemnym oraz na jego bardziej sformalizowanym odpowiedniku, tj. testamencie notarialnym.

2. Wady treściowe testamentów

O ważności i skuteczności czy to testamentu zwykłego pisemnego, czy też notarialnego, decyduje m.in. jego forma i treść, tj. to, jak i co zostało w nim zapisane.

O ile w przypadku testamentu notarialnego istnieje dużo mniejsze prawdopodobieństwo, że jego treść będzie wadliwa (ponieważ nad treścią tą czuwa specjalista w osobie notariusza), to w przypadku testamentu zwykłego pisemnego, często zdarzają się nieprawidłowości, które spowodują jego nieważność.

Aby tego uniknąć, należy pamiętać o następujących zasadach:

• testament może obejmować rozrządzenie (wolę co do losów spadku) - tylko jednej osoby – tytułem przykładu: małżonkowie nie mogą sporządzić wspólnego testamentu, w którym powołają określone osoby do dziedziczenia ich wspólnego majątku;

• testament może sporządzić lub odwołać tylko osoba, która ma pełną zdolność do czynności prawnych. Taką osobą jest osoba pełnoletnia, która nie jest ubezwłasnowolniona (ani częściowo, ani całkowicie). Nie można też sporządzić, ani odwołać testamentu przez przedstawiciela lub przez pełnomocnika;

• do dziedziczenia na podstawie testamentu nie jest z kolei wymagana pełna zdolność do czynności prawnych – można powołać dzieci i osoby ubezwłasnowolnione, przy czym ich majątkiem będą zarządzać przedstawiciele ustawowi (rodzic czy opiekun), zaś przy czynnościach większych (przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem – wymagana będzie ingerencja sądu opiekuńczego;

• testament powinien mieć datę oraz musi być spisany w całości pismem ręcznym sporządzającego testament i zawierać jego własnoręczny podpis.

Podpis potwierdza wolę zapisaną w testamencie, a także pozwala zweryfikować tożsamość podpisującego.

Data ma z kolei dwa podstawowe znaczenia:

• pozwala ocenić, jaka była najbardziej aktualna wola zmarłego w przypadku istnienia kilku testamentów. Na marginesie wspomnieć należy, że w przypadku istnienia kilku testamentów, nie bierze się pod uwagę wyłącznie najpóźniej spisanego przez spadkodawcę. Jeżeli bowiem spadkodawca spisał nowy testament oraz nie odwołał, ani nie zniszczył starego, automatycznie odwołane zostaną tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, które są sprzeczne z treścią nowego testamentu;

• pozwala określić, czy w momencie spisywania testamentu testator (spadkodawca) miał pełną zdolność do czynności prawnych, a także czy nie pozostawał w tym czasie w stanie, który mógłby wpływać na jego świadomość (np. w chorobie psychiatrycznej lub neurologicznej, pod wpływem silnych leków opioidowych), pod wpływem błędu lub groźby – testament spisany w takich sytuacjach mógłby zostać uznany za nieważny (o czym szerzej będzie mowa w dalszej części niniejszego wpisu).

Brak daty nie powoduje nieważności testamentu własnoręcznego tylko wtedy, gdy istnieje tylko jeden testament (nie ma dylematu, który z kilku istniejących był pierwszym, a który ostatnim) i wiadome jest, że spadkodawca spisał go po uzyskaniu pełnoletności, a także wtedy, gdy  spadkodawca w ciągu swojego życia nie miał nigdy problemów, które mogłyby wpływać na jego stan świadomości (np. nigdy nie chorował neurologicznie, nie cierpiał na choroby wieku podeszłego, jak np. demencja).

• testament nie może zawierać stwierdzeń, że spadkobierca będzie dziedziczył po spełnieniu jakiegoś warunku lub po upływie jakiegoś terminu (np. będzie dziedziczył pod warunkiem, że zawrze związek małżeński). Takie zastrzeżenie uczynione przy powoływaniu spadkobiercy testamentowego, uważane jest za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany, powołanie takiego spadkobiercy jest nieważne.

3. Wady wynikające z okoliczności sporządzenia testamentu

O ważności i skuteczności zarówno testamentu zwykłego pisemnego, jak i notarialnego, mogą zadecydować również wady na innej płaszczyźnie - powiązane z okolicznościami, w jakich doszło do spisania testamentu.

Zarówno testament zwykły pisemny, jak i testament notarialny mogą zostać podważone, a następnie unieważnione, gdy ujawnione zostanie, że:

• podczas ich spisywania spadkodawca był w złym stanie psychicznym lub fizycznym, np. w wyniku poważnej choroby (np. psychicznej lub neurologicznej – przyjmowania leków wyłączających pełną świadomość), który to stan mógł wpłynąć na postrzeganą przez niego rzeczywistość i podejmowane decyzje;

• testament został spisany pod wpływem istotnego błędu, który rozumiany jest w ten sposób, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, to nie złożyłby w testamencie oświadczeń, które się w nim znalazły. Taki błąd mógłby dotyczyć zarówno treści testamentu, jak i motywów, którymi kierował się spadkodawca, kiedy go spisywał. Błąd obejmuje również podstęp, a więc sytuacje, w których spadkodawca został celowo wprowadzony przez kogoś w błąd.

Przykład 1: Gdyby spadkodawca wiedział, że mężczyzna przedstawiający się jako jego wnuk, z którym nie miał nigdy kontaktu, w rzeczywistości nie jest z nim spokrewniony, nie powierzyłby mu swojego majątku.

• testament został spisany pod wpływem groźby, przy czym przyjmuje się, że może to być zarówno groźba o charakterze bezprawnym (np. groźba zrobienia krzywdy fizycznej), jak i groźba podjęcia działania zgodnego z prawem (np. wyegzekwowania długów przez komornika, którego spadkodawca chce uniknąć).

Chociaż testament notarialny jest dużo trudniej podważyć niż zwykły testament pisemny, wciąż jest to możliwe. Istnieje ryzyko, że również taki testament będzie miał błędy, których notariusz nie zauważy, a które mogą powodować jego nieważność. O ile notariusz w niektórych przypadkach jest w stanie wychwycić brak rozeznania testatora co do rzeczywistości oraz odmówić w takim przypadku sporządzenia testamentu, to istnieją również sytuacje, których notariusz nie będzie świadomy, np. działanie spadkodawcy pod wpływem błędu czy groźby.

Sam fakt sporządzenia testamentu w formie notarialnej nie powoduje więc, że zapisana w nim wola spadkodawcy będzie zawsze ważna.

4. ­Treść i forma rozrządzeń testamentowych

Wbrew powszechnemu rozumieniu rozrządzeń testamentowych, w testamencie powołuje się spadkobierców do całości lub do części spadku (najczęściej poprzez określenie ułamków – „co do połowy spadku, co do ½ części spadku, co do ¼ części spadku”), a nie do poszczególnych składników majątku. Przeznaczenie oznaczonym osobom w testamencie konkretnych przedmiotów lub praw majątkowych nosi nazwę zapisu zwykłego lub zapisu windykacyjnego. Zapisy w praktyce mają zupełnie inne znaczenie niż powołanie do spadku. 

Czym jest zapis zwykły?

Zapis zwykły zawiera się najczęściej w testamentach zwykłych pisemnych (ręcznych). Polega on na wskazaniu przez spadkodawcę, że zapisuje on, tj. przekazuje, jakiś przedmiot ze swojego majątku (np. biżuterię) lub jakieś przysługujące mu prawo majątkowe (np. udział w spółce) określonej osobie (zapisobiercy). Zapis zwykły powoduje, że osoba, na której rzecz został on dokonany, nie staje się od razu właścicielem zapisanych jej przedmiotów majątkowych lub praw. Właścicielem takim staje się spadkobierca poprzez dziedziczenie. Zapisobierca ma jednak podstawę by żądać, aby spadkobierca przeniósł na niego własność tych przedmiotów lub praw (np. poprzez spisanie właściwej umowy przeniesienia własności).

Przykład 2: Spadkodawca sporządził testament zwykły pisemny, w którym wskazał, że zapisuje swojemu przyjacielowi kolekcję znaczków pocztowych. Zapisobierca, tj. przyjaciel może w takim przypadku żądać  od spadkobiercy zmarłego przeniesienia na niego własności kolekcji znaczków, tj. spisania z nim odpowiedniej umowy, która uczyni go właścicielem znaczków.

Przykład 3: Spadkodawca sporządził testament zwykły pisemny oznaczając, że powołuje do spadku w całości swojego syna, jednak za wyjątkiem mieszkania, w którym mieszkał – które zapisuje na żonę. W takim przypadku spadek w całości odziedziczy syn, który powinien następnie przenieść własność mieszkania aktem notarialnym na żonę swojego ojca. Jeżeli syn nie chciałby tego zrobić dobrowolnie, żona musiałaby go pozwać przed sądem o wykonanie zapisu.

Zapis zwykły może być uzależniony od spełnienia jakiegoś warunku lub nastania terminu.

Przykład 4: Spadkodawca sporządził testament zwykły pisemny oznaczając, że spadkobierca ma przenieść własność nieruchomości wchodzącej w skład spadku po osiągnięciu przez wnuczka spadkodawcy pełnoletniości.

Czym jest zapis windykacyjny?

W testamencie notarialnym oprócz zapisów zwykłych, jest również możliwość zawarcia tzw. zapisu windykacyjnego. Polega on na tym samym, co omawiany już wyżej zapis zwykły, tj. na „podarowaniu” mocą testamentu przez spadkobiercę określonej osobie konkretnego przedmiotu lub prawa majątkowego, przy czym zapisobierca staje się od razu właścicielem przedmiotu zapisu na mocy samego testamentu, z chwilą śmierci spadkodawcy. Nie jest potrzebna żadna dodatkowa umowa pomiędzy zapisobiercą a spadkobiercą.

Przykład 5: Spadkodawca sporządził testament w formie aktu notarialnego, w którym wskazał, że ustanawia swojego przyjaciela zapisobiercą windykacyjnym przepisując mu posiadane przez siebie akcje i udziały w konkretnie wymienionych spółkach. Zapisobierca, tj. przyjaciel, z chwilą śmierci spadkodawcy staje się właścicielem tych akcji i udziałów i może żądać wpisu do odpowiednich rejestrów już na podstawie aktu poświadczenia dziedziczenia po zmarłym. Podobnie rzecz się ma np. z nieruchomością.  

Zapis windykacyjny, jako wywołujący dalej idące skutki prawne, ma jednak pewne ograniczenia. Przedmiotem tego zapisu mogą być jedynie ściśle określone przedmioty lub prawa majątkowe wchodzące w skład spadku.

Katalog ten obejmuje:

• rzeczy oznaczone co do tożsamości (tj. mające indywidualny charakter, jak np. oznaczony obraz znanego malarza);
• zbywalne prawo majątkowe (np. własność nieruchomości);
• przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne;
• ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności;
• ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.

Zapis windykacyjny, w przeciwieństwie do zapisu zwykłego, nie może być też uzależniony od spełnienia jakiegoś warunku lub nastania terminu (np. wskazywanego już wyżej zawarcia związku małżeńskiego przez zapisobiercę). Zastrzeżenie warunku lub terminu w takim przypadku uważa się za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez wprowadzenia takiego warunku lub terminu, zapis nie zostałby do testamentu wprowadzony, to traktuje się go jaki jako zapis zwykły (który może być uzależniony od warunku lub terminu).

5. Praktyczne skutki zapisów i rozrządzeń testamentowych

W praktyce można wskazać na kilka rodzajów przypadków, w których łączy się w testamencie powołanie do spadku z zapisami. Niektóre z takich połączeń nie pozostawiają wątpliwości w świetle prawa, a inne powodują trudności w ich interpretacji. 

Po pierwsze wskazać należy, że w testamencie testator może powołać do spadku po sobie określone osoby, a na rzecz innych dokonać zapisów. W takiej konfiguracji nie ma wątpliwości, kto dziedziczy po zmarłym całość spadku, a kto jedynie nabywa określone prawa majątkowe lub przedmioty, które zostały mu przez zmarłego zapisane (zapis windykacyjny) lub może żądać od spadkobiercy przeniesienia takich praw (zapis zwykły). 

Przykład 5: Zmarły powołał w testamencie zwykłym do dziedziczenia całego spadku po sobie swojego syna, z tym zastrzeżeniem, że wchodzący w skład spadku samochód przeznaczył swojej sąsiadce, która pomagała mu w bieżących, codziennych sprawach. W takim przypadku syn zmarłego dziedziczy cały spadek, natomiast ma obowiązek przenieść własność samochodu na rzecz sąsiadki.

Po drugie, może zaistnieć również sytuacja, w której testament składa się z samych zapisów. Jeżeli zapisy te wyczerpują tylko część spadku, to przyjmuje się, że po zmarłym następuje dziedziczenie ustawowe, a zapisobiercy wskazani w testamencie mogą żądać od spadkobiercy ustawowego wykonania na ich rzecz zapisów.

Przykład 6: Zmarły w sporządzonym przez siebie testamencie nie powołał nikogo do spadku po sobie. Wskazał jedynie, że samochód przeznacza swojej sąsiadce, a domek letniskowy swojemu przyjacielowi. Wiadomo jednak, że w skład spadku po zmarłym wchodzą jeszcze inne nieruchomości i przedmioty majątkowe. W takim przypadku spadek odziedziczą po zmarłym jego bliscy, zgodnie z zasadami dziedziczenia ustawowego, a zapisobiercy, tj. sąsiadka i przyjaciel zmarłego, będą mogli żądać przeniesienia na nich własności zapisanych im przedmiotów.

Bardzo duże problemy w praktyce powoduje jednak sytuacja, w której testament składa się z zapisów, które wyczerpują cały lub prawie cały spadek. Nie są to wcale rzadkie sytuacje. Osoby, którym składniki majątku zmarłego zostały zapisane, traktuje się w takim przypadku nie jako zapisobierców, lecz jako spadkobierców, którzy powołani są do całości spadku po zmarłym. Nie będą oni wtedy nabywać poszczególnych składników majątku zmarłego, lecz będą dziedziczyć cały spadek w takich częściach ułamkowych, które odpowiadają wartości przeznaczonych im przedmiotów. Dopiero na etapie działu spadku mogą składniki majątku podzielić między sobą tak, aby uwzględnić wolę zmarłego.

Sytuacja opisana powyżej w praktyce prowadzi najczęściej do sporów na tle zasad dziedziczenia oraz działu spadku, które rozstrzygane muszą być przez sądy – takiego dziedziczenia nie załatwimy u notariusza aktem poświadczenia dziedziczenia. Jest to spowodowane przede wszystkim tym, że różnie rozumie się ustawowe sformułowanie, że testamentu musi wyczerpywać „prawie cały spadek”.

Według jednej z teorii powinno się przy ocenie tego stwierdzenia brać pod uwagę subiektywne przeświadczenie spadkodawcy, że przedmioty majątkowe, którymi rozporządził wyczerpują prawie cały spadek. Inne stanowisko każe brać pod uwagę wartość rynkową przedmiotów majątkowych, którymi testator rozporządził i oceniać, czy, biorąc pod uwagę ceny rynkowe, łączna wartość tych przedmiotów i praw obiektywnie wyczerpuje zdecydowaną większość spadku. Okoliczności te muszą być oceniane odrębnie w każdej sprawie, a przy ocenie tej należy uwzględniać wolę spadkodawcy oraz to, jakiego rodzaju składniki majątkowe wchodzą w skład spadku. Tego typu postępowania są bardzo skomplikowane i potrafią trwać wiele lat.

***

Wyżej opisana problematyka testamentów to oczywiście nie wszystkie zagwozdki, które w praktyce mogą pojawić się przy dziedziczeniu na podstawie testamentu. Zagadnienie to jest bardzo obszerne. Znajomość wyżej opisanych reguł dotyczących testamentów pomaga jednak zrozumieć skutki rozrządzeń testamentowych. To z kolei pozwala na sporządzenie testamentu w sposób prawidłowy, logiczny i nie pozostawiający późniejszych wątpliwości co do zasad i zakresu dziedziczenia przez poszczególne osoby. Brak tych wątpliwości ułatwia z jednej strony przeprowadzenie postępowania spadkowego (ustalenie kto faktycznie dziedziczy), zaś z drugiej – późniejszy dział spadku.

W kolejnych wpisach na blogu przybliżać będziemy bardziej szczegółowe zagadnienia dotyczące prawa spadkowego – zachęcamy do śledzenia naszej strony internetowej!