Zachowek cz. 2 – wpływ darowizny na prawo do zachowku

W pierwszej części artykułu omówiliśmy czym jest zachowek oraz komu i w jakiej wysokości przysługuje. Część druga poświęcona jest relacji dokonanej przez spadkodawcę darowizny, na prawo uprawnionego do dochodzenia zachowku i jego wysokość. Odpowiemy na pięć głównych pytań w tym zakresie:

• Jakie darowizny poczynione przez spadkodawcę są w ogóle istotne dla prawa do zachowku?
• Jaki wpływ na wysokość zachowku, ma otrzymana od spadkodawcy przez uprawnionego do zachowku darowizna?
• Jaki wpływ na wysokość zachowku uprawnionego, ma otrzymana od spadkodawcy przez spadkobiercę darowizna?
• Czy możliwe jest dochodzenie zachowku przeciwko obdarowanemu darowizną, jeżeli darowizna ta wyczerpywała niemal całą wartość spadku?
• Jak ustala się wartość wskazanych wyżej darowizn?

Zagadnienie 1 – jakie darowizny są istotne dla prawa do zachowku?

Ustawodawca konstruując przepisy o zachowku przyjął, że istnieje pewien katalog darowizn, które są nieistotne z punktu widzenia zachowku. Przemawiać mają za tym względy społeczne. I tak, przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku:

• drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach;
• darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięć lat, licząc wstecz od otwarcia spadku (czyli od śmierci spadkodawcy), na rzecz osób innych niż spadkobiercy i uprawnieni do zachowku;
• przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu spadkodawcy nie dolicza się darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał on zstępnych. Nie dotyczy to sytuacji, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego;
• przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się darowizn uczynionych przez spadkodawcę przed zawarciem z nim małżeństwa.

Darowizny drobne, zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach – pojęcia te są niejednoznaczne i budzą spory w nauce prawa. Spornym jest, czy chodzi o małą wartość majątkową darowizny rozumianą obiektywnie (np. prezent od dziadków dla wnuczka o wartości 100 złotych), czy też  subiektywnie – to znaczy, że dla darczyńcy nie przedstawia ona znaczącej wartości w odniesieniu do jego sytuacji majątkowej (np. darowizna o wartości 10.000 złotych, w sytuacji, gdy cały majątek darczyńcy przedstawia wartość 10.000.000 złotych). Przy przyjęciu nawet subiektywnej wartości darowizny, bez wpływu pozostawać powinna sytuacja majątkowa obdarowanego - dla obliczania substratu zachowku ma bowiem znaczenie ewentualne uszczuplenie majątku spadkodawcy w wyniku dokonanej darowizny, a nie wzbogacenie obdarowanego. W naszej ocenie każda większa darowizna powinna być poddana chociażby analizie pod kątem jej wpływu na wysokość zachowku, zaś okoliczności konkretnej sprawy będą decydować o jej ewentualnym zaliczeniu.

Przechodząc do kwestii darowizny zwyczajowo przyjętej w danych stosunkach – chodzi tutaj zazwyczaj o stosunki ogólnie społeczne (np. prezenty z okazji imienin, urodzin, różnego rodzaju świąt, ślubu, sukcesów osobistych obdarowanego), lokalne lub regionalne (w orzecznictwie wskazano np. środowisko góralskie, czy stosunki panujące na wsi), religijne (np. prezenty komunijne), czy nawet panujące w danej rodzinie (np. obyczaj kultywowany od pokoleń przekazywania konkretnego przedmiotu dzieciom osiągającym pełnoletniość).

Darowizny dokonane przed więcej niż dziesięć lat, licząc wstecz od otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy), na rzecz osób innych niż spadkobiercy i uprawnieni do zachowku – aby to wyjaśnić najlepiej posłużyć się przykładem.

Przykład 1

Zmarły Jan pozostawił po sobie jednego dorosłego syna Krzysztofa. Na datę śmierci Jan był rozwiedziony. Jan, 15 lat przed śmiercią, poczynił na rzecz swojej konkubiny Anny, darowiznę w postaci lokalu mieszkalnego o obecnej wartości 500.000 złotych. Krzysztof jest jedynym spadkobiercą po Janie. Masa spadkowa po Janie obejmuje środki pieniężne w wysokości 100.000 złotych. Gdyby nie fakt, że powyższa darowizna została dokonana dawniej niż 10 lat przed śmiercią Jana, Krzysztof mógłby dochodzić od Anny zachowku w wysokości 200.000 złotych (500.000+100.000=600.000*1/2=300.000-100.000=200.000). Upływ 10 lat wyłącza jednak taką możliwość, a tym samym Krzysztof otrzyma po Janie jedynie 100.000 złotych.

Co ciekawe, sytuacja miałaby się całkowicie inaczej, gdyby Anna była żoną Jana, tj. data w jakiej została dokonana darowizna nie miałaby wtedy znaczenia. W takim przypadku, zakładając dziedziczenie ustawowe po Janie (tj. Anna i Krzysztof odziedziczyliby po 50.000 złotych), Krzysztofowi przysługiwałby zachowek przeciwko Annie w wysokości 100.000 złotych (600.000*1/4=150.000-50.000=100.000).

Darowizny uczynione przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał on zstępnych oraz darowizny uczynione przez spadkodawcę przed zawarciem małżeństwa – darowizny takie nie są brane pod uwagę przy ustalaniu wysokości zachowku przysługującego odpowiednio, zstępnemu albo małżonkowi. Ma to swoje moralne uzasadnienie – nie ma bowiem powodu, aby np. małżonek spadkodawcy był „beneficjentem” w ramach zachowku, co do darowizn poczynionych przez spadkodawcę przed zawarciem małżeństwa.

Przykład 2

Zmarły Jan pozostawił po sobie jednego dorosłego syna Krzysztofa z pierwszego małżeństwa. Jan 4 lata przed śmiercią dokonał na rzecz Krzysztofa darowizny lokalu mieszkalnego. Natomiast 3 lata przed śmiercią, Jan wziął drugi ślub – z Anną. Darowizna na rzecz Krzysztofa nie podlegałaby uwzględnieniu w ramach obliczania zachowku przysługującego Annie, gdyż została dokonana przed zawarciem przez nią małżeństwa z Janem.

Zagadnienie 2 – wpływ na wysokość zachowku otrzymanej od spadkodawcy przez uprawnionego do zachowku darowizny

Tutaj obowiązujące zasady są dość proste. Jeżeli jesteśmy uprawnieni do zachowku, to jego wysokość zmniejszają otrzymane przez nas od zmarłego darowizny. Po raz kolejny posłużymy się przykładem.

Przykład 3

Zmarły Jan miał dwóch dorosłych synów – Krzysztofa i Karola. Żona Jana zmarła przed nim. Krzysztof dziedziczył po Janie jako jedyny, ze względu na pozostawienie przez Jana testamentu, w którym powołał do całości spadku Krzysztofa. Masa spadkowa przedstawia wartość 500.000 złotych. Karol otrzymał od ojca darowiznę w postaci samochodu osobowego, o obecnej wartości 125.000 złotych. Zachowek należny Karolowi od Krzysztofa obliczymy w następujący sposób:

Substrat zachowku: 500.000 złotych + 125.000 złotych = 625.000 złotych

Ułamkowa wartość zachowku przysługującego Karolowi wynosi: 1/2 * 1/2 = 1/4

Zachowek Karola wynosi: 625.000 złotych * 1/4 = 156.250 złotych, musimy jednak odjąć wartość otrzymanej przez niego darowizny tj. 125.000 złotych – co daje wynik 31.250 złotych.

Zagadnienie 3 - wpływ na wysokość zachowku uprawnionego otrzymanej od spadkodawcy przez spadkobiercę darowizny

W tym przypadku sytuacja również nie jest specjalnie skomplikowana. Otrzymana przez spadkobiercę darowizna podwyższa tzw. substrat zachowku, czyli wartość majątku, od jakiej liczymy wysokość zachowku. Odwróćmy więc nieco sytuację z Przykładu 3.

Przykład 4

Zmarły Jan miał dwóch dorosłych synów – Krzysztofa i Karola. Żona Jana zmarła przed nim. Krzysztof dziedziczył po Janie jako jedyny, ze względu na pozostawienie przez Jana testamentu, w którym powołał do całości spadku Krzysztofa. Masa spadkowa przedstawia wartość 500.000 złotych. Dodatkowo, Krzysztof otrzymał od ojca darowiznę w postaci samochodu osobowego, o obecnej wartości 125.000 złotych. Zachowek należny Karolowi od Krzysztofa obliczymy w następujący sposób:

Substrat zachowku: 500.000 złotych + 125.000 złotych = 625.000 złotych

Ułamkowa wartość zachowku przysługującego Karolowi wynosi: 1/2 * 1/2 = 1/4

Zachowek Karola wynosi: 625.000 złotych * 1/4 = 156.250 złotych.

Zagadnienie 4 – roszczenie o zachowek przeciwko obdarowanemu darowizną, w przypadku tzw. „pustego” spadku

Jeśli w chwili śmierci spadkodawcy masa spadkowa jest zerowa albo znikoma, ze względu na dokonane przez spadkodawcę za życia darowizny, nie oznacza to, że zachowek nie należy się uprawnionemu, lub kwota zachowku będzie niewielka. Nawet bowiem w przypadku bycia spadkobiercą (o ile jest on uprawniony do zachowku) może on dochodzić od obdarowanego należnego mu zachowku, o ile darowizna uczyniona przez spadkodawcę podlega doliczaniu na potrzeby ustalania wysokości zachowku (zob. Zagadnienie 1 powyżej), a spadkobierca nie otrzymał od spadkodawcy, bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, należnego mu zachowku.

To właśnie między innymi z tego powodu tak ważne jest zaplanowanie przez spadkodawcę tego - co, komu i w jakiej formie chce przekazać ze swojego majątku – nie zawsze bowiem darowizna jest najlepszym sposobem na regulowanie majątkowych stosunków rodzinnych. Od lat zajmujemy się doradztwem na rzecz naszych Klientów, w zakresie przygotowania odpowiedniej struktury rozporządzenia majątkiem na przyszłość. Odpowiednie planowanie pozwala zachować zarówno pełną swobodę w rozporządzeniu majątkiem przyszłego spadkodawcy, jak i często przyczynia się do uniknięcia sporów rodzinnych po jego śmierci.

Należy pamiętać, że roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy) – a nie jak w klasycznej sytuacji - od ogłoszenia testamentu.

Zagadnienie 5 – jak ustalić wartość darowizny?

Skoro, jak omówiliśmy, istnieje dość obszerny katalog darowizn podlegających rozliczeniu w ramach zachowku, istotnym jest jak ustalamy wartość tych darowizn. Przepisy stanowią jednoznacznie, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (daty orzekania o zachowku). Dobrym przykładem, aby to zrozumieć jest darowizna w postaci lokalu mieszkalnego. Biegły sądowy rzeczoznawca majątkowy wyceni ją według stanu w jakim lokal był w dacie darowizny (czyli np. przed remontem później dokonanym) i według cen z daty sporządzenia wyceny (czyli obecnych cen lokali podobnych położonych na tym samym rynku lokalnym).

Jeżeli chodzi natomiast o darowizny pieniężne, w orzecznictwie wskazuje się na możliwość dokonania ich waloryzacji na potrzeby ustalania wysokości zachowku. Oczywistym jest bowiem, że gotówka o wartości 10.000 zł dwadzieścia lat temu miała inną siłę nabywczą, niż ta sama kwota w chwili obecnej. Używane przez sądy współczynniki waloryzacji są różne, jednak za najbardziej odpowiednią można uznać waloryzację opartą na porównaniu przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w dacie dokonania darowizny i w dacie orzekania. Taki sposób jest bowiem najbardziej sprawiedliwy i uwzględniający zmiany gospodarcze zaistniałe w badanym czasie. Metoda wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych (czyli inflacji) nie oddaje  faktycznej wartości darowizn, gdyż nie uwzględnia zmian ustrojowych, a co za tym idzie zmian o głębokim charakterze ekonomicznym, związanych z wolnym rynkiem i uwolnieniem cen tak towarów, jak i usług konsumpcyjnych.

***

W następnej części artykułu dowiecie się, kiedy wydziedziczenie, czyli pozbawienie prawa do zachowku jest skuteczne, jak również w jakich sytuacjach sąd może miarkować (zmniejszać) wysokość zachowku.

W części czwartej, zwrócimy uwagę na możliwość kwestionowania ważności umowy dożywocia – jeżeli przykładowo celem jej zawarcia było pozbawienie uprawnionego przysługującego mu zachowku.